Obserwowane w ostatnich latach negatywne zjawiska klimatyczne, troska o środowisko, potrzeba dbałości o prawdziwie zrównoważony rozwój miasta, a przede wszystkim o jego kulturowe dziedzictwo zmuszają wszystkich obywateli do aktywności i czynnego działania. Na pracownikach naukowych krakowskich uczelni spoczywa współodpowiedzialność za poszukiwanie rozwiązań pozwalających z jednej strony chronić dziedzictwo oraz zasoby wody, zapewnić dobrostan zieleni, a z drugiej wypracowywać optymalne rozwiązania dla rozwoju miasta. Wyniki badań archeologicznych, architektonicznych, geologicznych oraz hydrologicznych dają podstawy do wstępnej diagnozy zjawisk, monitorowania zachodzących zmian, a w konsekwencji na poszukiwanie skutecznych dróg minimalizowania obserwowanych negatywnych procesów.
Konferencja ma charakter interdyscyplinarny. W czterech zaplanowanych panelach poszczególne zagadnienia przedstawią badacze zajmujący się zagadnieniami geologiczno-inżynierskimi i hydrogeologicznymi, a także archeolodzy, architekci oraz konserwatorzy. W wydarzeniu wezmą również udział przedstawiciele jednostek gminnych, mierzący się na co dzień z problematyką negatywnych efektów zjawisk hydrologicznych. Na zakończenie, specjaliści w dziedzinie IT przedstawią aktualne możliwości gromadzenia i modelowania danych, narzędzia takie posłużyć mogą do stworzenia systemu pozwalającego na zabranie posiadanej wiedzy oraz bieżące monitorowanie obszaru.
Zakładamy, że odbywające się po wystąpieniach debaty pozwolą wypracować dalsze obszary działania.
Tematyka konferencji
Miasta historyczne podlegały i nadal podlegają intensywnym przekształceniom. Celem prowadzonych na ich obszarach prac jest poprawa standardu życia, podnoszenie walorów użytkowych, szeroko rozumiana modernizacja infrastruktury oraz roboty remontowo-budowlane. Przy tym wszystkim nie wolno zapomnieć o obowiązku ochrony zabytków i nawarstwień historycznych, który spoczywa przede wszystkim na służbach konserwatorskich.
Zmiana stylu życia wymusza dostosowywanie miast do potrzeb rozwijającej się komunikacji i mobilności. Prowadzenie większości inwestycji wiąże się z naruszeniem gruntu. Rejestrowanie tych interwencji zachodzi tylko w przypadku inwestycji liniowych, w pozostałych przypadkach ogranicza się do obszaru pojedynczej nieruchomości, w pewnym stopniu do nieruchomości sąsiednich, ale nie uwzględnia w wystarczającym stopniu szerszej skali. Innymi słowy – praktycznie nie analizuje się wpływu pojedynczej inwestycji na sąsiednie tereny i często bardzo cenne i wrażliwe obiekty chronione. Tymczasem, jak pokazuje doświadczenie, niektóre prace wpływają na zmiany stosunków wodnych na obszarze większym niż teren inwestycji, często w odległych od niej miejscach.
Zapisy miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego określają liczbę miejsc parkingowych, które musi zapewnić inwestor. Słuszna co do zasady intencja sprawdza się na nowo zagospodarowywanych obszarach, na terenie miasta historycznego przynosić może nieprzewidziane skutki. Budowa garaży podziemnych jest bez wątpienia, obok budowy tuneli, jedną z najbardziej poważnych ingerencji w warstwy gruntu oraz w istniejące warunki wodne. Należy tu wspomnieć, cechą obszarów historycznych są bogate i zróżnicowane nawarstwienia antropogeniczne, takie jak zasypane fosy, kanały śródblokowe, studnie, doły kloaczne, systemy drenarskie oraz inne struktury archeologiczne powstałe na różnych etapach rozwoju miasta. Powodują one z racji swojej dużej niejednorodności, że posadowienie nowego obiektu może być utrudnione i wymagać zastosowania wysoko inwazyjnych rozwiązań technicznych. W konsekwencji, skutki prowadzonych robót mogą ujawnić się nawet w miejscu bardzo odległym, czasem w formie stanowić zagrożenie dla budynków i budowli oraz zieleni znajdującej się nie tylko w bezpośrednim sąsiedztwie inwestycji ale położonych w znacznej odległości od niej.
Problem zachwiania statyki struktur budowalnych na terenie Starego Miasta (tj. Krakowa w obrębie Plant) sygnalizowano już w latach 1950-tych. Od tego czasu na tym obszarze przeprowadzono tysiące najróżniejszych inwestycji, głównie jednak dotyczących wyższych kondygnacji budynków. W ostatnich trzydziestu latach nasiliła się jednak penetracja podłoża gruntowego, związana głównie z palowaniem fundamentów, przegłębianiem piwnic adaptowanych dla nowych funkcji, co skutkowało wprowadzaniem hydroizolacji, oraz budowaniem podziemnych garaży. Choć w przypadku Krakowa mpzp „Stare Miasto” wyklucza takie rozwiązanie, garaże podziemne lokalizowane są w bezpośrednim sąsiedztwie Plant, na całym obszarze historycznego miasta.
Służby konserwatorskie regularnie otrzymują wnioski o pozwolenie na prowadzenie prac naprawczych związanych z zapadaniem się posadzek dziedzińców, pękaniem ścian budynków, utratą stabilności murów granicznych. Dotychczas roboty te miały charakter doraźny: pustki zalewano betonem, wzmacniano fundamenty, pojawiającą się w piwnicach wodę odpompowywano lub usypywano na powierzchni gruntu dodatkowe warstwy piasku. Zjawiska i działania tego typu nie są niestety zbiorczo rejestrowane, ani monitorowane, a obserwowany jest istotny wzrost liczby takich przypadków przy równoczesnej ogromnej presji na kolejne inwestycje naruszające podłoże gruntowe.
Niekorzystne zjawiska sygnalizują także konserwatorzy z innych miast. Spękanie sklepień w gotyckim kościele św. Mikołaja w Gdańsku, które de facto zagroziło stojącemu od kilkuset lat zabytkowi, jest przykładem bardzo spektakularnym: nagłość i nieuchronność zjawiska zaskoczyła wszystkich. Diagnoza wspomina o „utracie stabilności gruntu”, a jej przyczyną było obniżenie poziomu wód związane z budową w nieodległym miejscu podziemnych garaży, co wiązało się z obniżeniem zwierciadła wód podziemnych. Podobne sygnały płyną z Poznania oraz z Wrocławia – miastach lokowanych w dolinach i rozlewiskach dużych rzek. W Krakowie najbardziej znany jest przypadek pękania murów dawnego więzienia św. Michała, dziś siedziby Muzeum Archeologicznego, najprawdopodobniej na skutek prac prowadzonych przy budowie hotelu Radisson.
Niekontrolowane stosowanie odwodnień budowlanych i przesłon hydroizolacyjnych w praktyce budowlanej prowadzi do często trudnych do interpretacji zmian położenia zwierciadła wód podziemnych, związanych zarówno z ich obniżaniem się jak również z podnoszeniem się (spiętrzaniem). Niesie to kolejne dramatyczne skutki nie tylko dla zabytków ale również wszelkich budynków mieszkalnych w centrum Krakowa – podtapianie piwnic, zawilgocenie i niszczenie fundamentów i ścian co z kolei stwarza doskonałe warunki dla rozwoju szkodliwych pleśni i zagrzybień. Obserwowane są również przypadki okresowego istotnego obniżenia zwierciadła wód w stawach i zbiornikach wodnych (np. Staw Płaszowski, Stawy na Dąbiu) oraz przypadki zamieranie drzew, w tym szczególnie cennych, starych okazów. Procesy te w dalszej konsekwencji prowadzą do pogłębiania niekorzystnych efektów zmian klimatycznych i deficytu wody, przy czym są szczególnie dotkliwe w centrum Krakowa, gdzie poza Plantami dominuje szczelna zabudowa powierzchni terenu.
Mając na uwadze, wszystkie przedstawione fakty, niezbędne jest podjęcie pilnych działań, których celem jest w pierwszej kolejności diagnoza stanu, określenie zagrożeń oraz przygotowanie planu przeciwdziałania, a jeśli to możliwe, także odwracania niekorzystnych trendów. Nasza konferencja jest pierwszym krokiem w tym kierunku.